چالش‌های کنترل مصرف خودسرانه دارو در ایران
خود درمانی یا مصرف خودسرانه دارو، زمانی رخ می‌دهد که افراد بدون نظر پزشک برای درمان بیماری اقدام به مصرف دارو می‌کنند. در ایران شیوع این موضوع بین ۴۲٪ تا ۶۷٪ گزارش شده و سبب پیامدهایی مثل مقاومت دارویی، عوارض جانبی، مسمومیت و افزایش هزینه دارویی شده است .
- دلایل اصلی مصرف خودسرانه:
الف) آسان بودن دسترسی و قیمت پایین دارو
- هزینه مراجعه به پزشک و از دست دادن یک روز کار برای بیماران
- داروهای تولید داخل با قیمت کم و در دسترس، باعث می‌شود مردم بدون نسخه آنها را تهیه کنند .
ب) سطح پایین آگاهی و نگرش مثبت نسبت به مصرف خودسرانه
- بسیاری افراد مصرف دارو را بی‌خطر می‌دانند و تصور می‌کنند فقط برای علائم خفیف کاربرد دارد .
- مطالعات نشان داده‌اند ۴۱٪ افراد معتقدند مصرف خودسرانه بی‌ضرر است و اقدام را مصداق «خودمراقبتی» تلقی می‌کنند .
پ) نقش فرهنگ و رسانه
- ترویج رایج استفاده از داروها توسط خانواده، همسایگان و رسانه‌ها باعث نهادینه‌شدن این رفتار شده است.
- تبلیغات اینترنتی و شبکه‌های اجتماعی اطلاعات ناقص را ترویج می‌کنند و افراد بدون دانش کافی دست به مصرف می‌زنند .
ت) ضعف نظارت دارویی و قانون‌گذاری ناقص
- گرچه برخی داروها نیاز به نسخه دارند، اما عدم نظارت موثر اجازه فروش آزادانه آنها را داده است .
- اجرای ناقص قانون و کنترل ضعیف داروخانه‌ها سبب افزایش سوءمصرف شده است .
- پیامدهای مصرف خودسرانه
الف) عوارض جانبی گوناگون: از اختلالات گوارشی و کلیوی تا حساسیت‌های شدید و واکنش‌های آلرژیک .
ب) مقاومت میکروبی: به‌ویژه مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها منجر به ظهور باکتری‌های مقاوم شده است .
پ) بار مالی و اقتصادی: مصرف بی‌رویه داروها هزینه فردی و جامعه را افزایش می‌دهد و بازار دارویی را دچار بی‌ثباتی می‌کند .
- راهکارهای پیشنهادی
- آموزش و فرهنگ‌سازی عمومی
استفاده از صداوسیما، رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و آموزش دانشگاهی برای اطلاع‌رسانی درباره خطرات خوددرمانی .
برنامه‌های آموزشی در مدارس و دانشگاه‌ها بر مبنای شواهد علمی.
- تقویت نظارت و اجرای قانون
نظارت دقیق بر داروخانه‌ها برای جلوگیری از فروش بدون نسخه.
اعمال جریمه و پاداش برای اصلاح عملکرد داروسازان و فروشندگان.
- تقویت نظام بیمه و خدمات درمانی
کاهش هزینه و زمان انتظار برای مراجعه به پزشک با پوشش بیمه‌ای بهتر .
دسترسی آسان به پزشک خانواده و ارائه مشاوره تلفنی.
- کنترل کیفی داروها
اطلاع بیماران برای نگهداری مناسب دارو در خانه و دور انداختن داروهای تاریخ‌گذشته.
آگاهی‌بخشی درباره مصرف منطقی داروهای باقی‌مانده.
- مشارکت داروسازان و مراکز بهداشتی
داروسازان نقش کلیدی در فرهنگ‌سازی و معرفی راه‌حل‌های جایگزین دارند.
مراکز مراقبت اولیه سلامت باید با ارائه مشاوره در زمینه مصرف صحیح دارو، از خوددرمانی جلوگیری کنند
- نتیجه‌گیری
مصرف خودسرانه دارو در ایران پدیده‌ای گسترده با علل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و قانونی است. برای کنترل آن باید:
- آگاهی عمومی افزایش یابد.
- نظام بیمه و دسترسی به پزشک بهبود یابد.
- نظارت قوی بر داروخانه‌ها اجرا شود.
- نقش فعال داروسازان تقویت شود.
انجام این راهکارها می‌تواند به کاهش مصرف خودسرانه، ارتقای سلامت جامعه و پیشگیری از پیامدهای منفی آن کمک کند.
نویسنده: صابر اعظمی
منبع: مجله سلامت عمومی ایران
سال انتشار: 1394